Kolekcja

Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Hohenzollerna i jego drugiej żony Anny Marii powstała w okresie 1545-1562; większość opraw została wykonana około 1555 r. Pierwotnie liczyła ona 20 woluminów. Dziś znamy miejsce przechowywania 15 z nich, z czego większość (12 opraw) znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Pozostałe 5 woluminów zaginęło w okresie tuż po zakończeniu II wojny światowej, i do dziś nie znamy ich późniejszych losów. Przyjmuje się, że oprawy Srebrnej Biblioteki są szczytowym osiągnięciem złotnictwa królewieckiego, które swój rozkwit zawdzięczało przede wszystkim pierwszemu władcy Prus Książęcych Albrechtowi Hohenzollernowi. Srebrna Biblioteka na tle złotnictwa europejskiego jest zjawiskiem unikatowym, odznacza się wysokimi walorami artystycznymi, jest jednym z najcenniejszych zabytków złotnictwa epoki renesansu, stanowi unikatowy w skali światowej zbiór biblioteczno-muzealny, nie znamy bowiem drugiej tak dużej kolekcji książek oprawionych całkowicie w srebro.

Prawie wszystkie oprawy Srebrnej Biblioteki wykonali królewieccy złotnicy: Paul Hoffmann, Hieronymus Kösler, Gerhard Lentz, Cornelius Vorwend, Jacob Binck, a także co najmniej jeden, a być może paru innych, do dziś anonimowych rzemieślników. Wyjątkiem są dwie oprawy: pierwsza została wykonana przez złotnika norymberskiego Christopha Rittera Starszego, być może w kooperacji z Pankrazym Labenwolfem, a druga przez anonimowego złotnika działającego w Münden w Dolnej Saksonii (nie jest jednak wykluczone, że ta ostatnia powstała w Królewcu). Każda z pozycji Srebrnej Biblioteki jest oprawiona w dębowe deski grubości około 4 mm. Książki zostały oprawione przez wybitnego introligatora działającego w tym czasie w Królewcu i pozostającego na usługach dworu książęcego, Caspara Anglera. Na deskę nałożone zostały cienkie srebrne blachy o grubości 1-3 mm. Blacha została przytwierdzona do desek za pomocą gwoździ lub nitów. Każdy wolumin miał także dwie klamry, składające się z uchwytu oraz zapinki. Oprócz srebra, które dominuje w oprawach, użyto także żelaza, mosiądzu oraz złota. Waga zachowanych opraw wraz z drukami waha się od nieco powyżej 3 do ponad 6 kilogramów. Dekoracja opraw została wykonana w kilku technikach złotniczych, a mianowicie: odlewano, grawerowano, wykuwano oraz rytowano, a także w jednym przypadku użyto techniki trawienia. Kompozycje figuralne zawarte na oprawach są najczęściej scenami zaczerpniętymi z Pisma Świętego. Mocno był eksponowany wątek etyczny w ikonografii opraw, co było efektem przesunięcia punktu ciężkości z zagadnień dogmatycznych na pragmatyczne w doktrynie protestanckiej. Z przedstawień świeckich należy przede wszystkim zwrócić uwagę na wizerunki Albrechta, co miało podkreślić rangę i pozycję księcia oraz jego rodu. Dekoracje srebrnych opraw nie są oryginalne, noszą wyraźne cechy zapożyczeń i wpływów, głównie południowoniemieckiej i włoskiej sztuki. Była to jednak specyfika tego gatunku, gdzie o poziomie dzieł złotniczych świadczyła nie oryginalność ikonografii, ale kunszt ich wykonania. Estetyka Srebrnej Biblioteki mieści się w tym względzie w granicach wytyczonych przez złotnictwo europejskie.

Srebrne oprawy kryją w sumie 27 druków i jeden rękopis z lat 1541-1557, głównie o treściach religijnych, w tym przekłady Biblii. Najwięcej tekstów jest autorstwa Marcina Lutra (Martina Luthra), na drugim miejscu znajduje się Johann Brenz, potem Erasmus Sarcerius, Veit Dietrich, Philipp Melanchthon, Albrecht Blanckenberg, Caspar Hüberinus, Andreas Musculus, Andreas Osiander, Ludwig Rabe, Elisabeth von Braunschweig-Lüneburg oraz opracowany przez kilku autorów druk Mecklemburgische Kirchenordnung. Zdecydowana większość druków to popularne piśmiennictwo protestanckie o charakterze budująco-dydaktycznym w języku niemieckim. Spośród licznych pisarzy protestanckich w Srebrnej Bibliotece reprezentowani są czołowi przedstawiciele tego nurtu. Księżna Anna Maria, do której należała inicjatywa w gromadzeniu kolejnych srebrnych opraw, w doborze druków kierowała się przede wszystkim hierarchią teologów panującą na dworze w Królewcu. Dominacja wśród druków Srebrnej Biblioteki prac Lutra jest zrozumiała, był on bowiem nie tylko Wielkim Reformatorem, ale także przyjacielem księcia Albrechta. Egzemplarze tekstów zamknięte w srebrnych oprawach raczej nie były czytane, para książęca posiadała duplikaty większości z nich oprawione w deski i skórę, co zapewniało znacznie większy komfort korzystania. Srebrna Biblioteka miała przede wszystkim dodać blasku rezydencji książęcej w Królewcu.

Początkowo srebrne oprawy były przechowywane w gabinecie należącym do Anny Marii. Po śmierci pary książęcej w 1568 r. Srebrna Biblioteka stała się własnością następcy tronu, ich syna Albrechta Friedricha. Następnie trafiła ona do prywatnej biblioteki jego żony Marii Eleonory von Jülich-Kleve-Berg, którą poślubił w 1573 r. W 1611 r. już po śmierci Marii Eleonory nowy władca Prus Johann Sigismund zadecydował o włączeniu Srebrnej Biblioteki do założonej jeszcze przez Albrechta królewieckiej Biblioteki Zamkowej. Srebrne oprawy zostały ulokowane w tak zwanej Silberschaff; była to zakratowana szafa stojąca w jednym z pomieszczeń zajmowanych przez bibliotekę na drugiej kondygnacji zamku w Królewcu. Srebrna Biblioteka była obiektem szczególnej troski kolejnych kustoszy Biblioteki Zamkowej. Budziła podziw i zaciekawienie znamienitych gości. W 1711 r. oglądał ją car Piotr I. Obawa przed zniszczeniem Srebrnej Biblioteki powodowała, że kilkakrotnie była ona ewakuowana poza Królewiec. Po raz pierwszy podczas wojny siedmioletniej, kiedy to była wywieziona na kilka lat (1756-1763) do Kostrzynia nad Odrą. Wówczas to w wilgotnych piwnicach, gdzie była przechowywana, całkowicie zbutwiały dwa druki Brenza, dlatego znajdująca się dziś w Toruniu oprawa o sygnaturze Ob.6.III.716 nie zawiera zadrukowanych kart. Kolejna ewakuacja srebrnych opraw miała miejsce w okresie wojen napoleońskich, kiedy to w okresie 1806-1807 przewieziono je do leżącej opodal Kłajpedy. W 1810 r. Srebrna Biblioteka została przeniesiona do nowego gmachu bibliotecznego położonego przy Königsstrasse 65/67. Srebrne oprawy były w tamtym czasie wielokrotnie prezentowane, głównie w Królewcu, jednak sporadycznie niektóre jej tomy wędrowały po wystawach w innych ośrodkach: Monachium, Berlin, Drezno, Augsburg. W niespełna sto lat później, w 1901 r. doszło do ponownego przeniesienia srebrnych opraw, zostały one ulokowane w nowoczesnym gmachu przy Mitteltragheim 22, gdzie ulokowano je pod szkłem i można je było oglądać przez cały czas, po wcześniejszej zgodzie dyrektora Biblioteki. W okresie I wojny światowej Srebrna Biblioteka została ewakuowana do Berlina. W 1932 r. utworzono stałą wystawę na zamku w Królewcu, której częścią były srebrne oprawy.

Pod koniec II wojny światowej administracja biblioteki postanowiła ewakuować najcenniejsze zbiory, w tym srebrne oprawy do mniejszych miejscowości na terenie Prus Wschodnich. Cała stała wystawa wraz ze Srebrną Biblioteką znalazła się w majątku Karwiny niedaleko Pasłęka. Jak się okazało, decyzja ta uchroniła srebrne oprawy od zniszczenia, Królewiec bowiem został w trakcie nalotów alianckich i działań wojennych niemal całkowicie zniszczony. Poprzez zbiornicę książek w Pasłęku w 1946 r. 14 ocalałych srebrnych opraw wraz z innymi cennym książkami z Królewca trafiły do Torunia. W 1949 r. ówczesny dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu Stefan Burchardt, ulegając prośbie dyrektora Państwowego Instytutu Książki w Łodzi Adama Łysakowskiego, pragnącego powołać muzeum książki, przekazał na jego ręce jedną z opraw. Niestety, plany Łysakowskiego nie ziściły się i srebrna oprawa wraz z całym księgozbiorem zlikwidowanego jeszcze w 1949 r. Instytutu trafiła do Biblioteki Narodowej w Warszawie. W 1972 r. skradziono jedną oprawę, której górna okładzina została zakupiona w 1985 r. przez Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu. Piętnasta oprawa znajduje się w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, które w 1982 r. zakupiło ją od prywatnego kolekcjonera. Nieznane jest natomiast miejsce przechowywania pozostałych pięciu opraw, można jednak przypuszczać, że ze względu na swoje walory artystyczne przetrwały do dziś i są przechowywane w zbiorach prywatnych. W latach 1948-1976 funkcjonowała w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu stała wystawa, złożona między innymi z wybranych srebrnych opraw. Pojedyncze woluminy były też wypożyczane na duże wystawy na terytorium Niemiec, między innymi jedna oprawa była prezentowana na polsko-niemieckiej wystawie w Berlinie Tür an Tür (2011-2012). Trzy razy, w 1995, 2005 i 2015 r. Srebrna Biblioteka była pokazywana w całości (w 2015 r. włącznie z trzema oprawami spoza Torunia) na wystawach organizowanych z okazji rocznic powstania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; po raz pierwszy w gmachu Biblioteki, po raz drugi w Muzeum Uniwersyteckim, w budynku Collegium Maximum, i po raz trzeci w Muzeum Okręgowym w Toruniu, w budynku Ratusza Staromiejskiego. Poza tym, sporadycznie, wybrane woluminy prezentowane są także specjalnym gościom Uniwersytetu.